Towarzystwo Kultury Języka

Elita

Niniejsze opracowanie jest próbą ukazania zmian znaczenia leksemu elita wśród użytkowników języka polskiego. Przyjęty tu zasięg chronologiczny obejmuje okres od roku 1900³ do dnia dzisiejszego⁴ , co zmusza do potraktowania przedziałów czasowych ze zróżnicowanym poziomem szczegółowości. Nieproporcjonalnie wiele miejsca zostanie poświęcone łże-elicie, co będzie miało swoją motywację w tezie pracy. Stan badań jest dość ubogi, zważywszy na to, że jedynie słownik Bańkowskiego z dostępnych słowników etymologicznych notuje interesujący nas leksem. Wiedzę o nim będą uzupełniały inne słowniki o wartości diachronicznej oraz równie przydatne filologicznie słowniki współczesne. Wykorzystane zostaną także materiały Korpusu Języka Polskiego PWN, jak również samodzielnie wyekscerpowane zdania z wybranych tygodników i dzienników.

Użyty wcześniej termin zmiana znaczeniowa w odniesieniu do elity i w rozumieniu przyjętym w niniejszej pracy wymaga uściślenia. Na zawartość informacyjną znaku językowego składa się „jego walor emocjonalno-stylistyczny, tj. zdolność dodatkowego informowania o stanie uczuciowym nadawcy wypowiedzi, jego subiektywnej ocenie realiów i zamiarach stylizacyjnych [...]”⁵ . Historyczne przeobrażenie przytoczonego wyżej komponentu (lub wszystkich jednocześnie) stanowi według D. Buttler o zmianie znaczeniowej⁶.

Leksem elita wywodzi się od łacińskiego ēligō, ēligere %wybierać, dobierać, selekcjonować'; imperatorem ēligere %wybrać wodza'⁷ . W języku niemieckim, z którego wyraz został zapożyczony do polszczyzny, elita wzięła się z francuskiego élite. Forma ta pochodna jest od élire %wybrać', dawnego participium élit, élite %wybrany', élisant %wybierający'. Stąd również od pierwszej połowy XX w. elitarny za niemieckim elitär⁸ .

1. Początki. Pierwszym słownikiem, który notuje elitę, jest Słownik warszawski. Definiuje ją jako: %wybór towarzystwa, śmietanka towarzystwa, arystokracja'⁹

(1) Parwenjuszowie, niedawno do elity przypuszczeni¹⁰

Podobnie rzecz traktuje W. Doroszewski: %grupa ludzi najlepszych pod jakimś względem w środowisku; wybrani, wybór'¹¹ .

(2) Cała śmietanka wiedeńskiego towarzystwa, cała elita artystyczna przybyła na koncert.
(3) Tajne komplety [...] będą świetlaną kartą czasów okupacji i stworzą nową elitę.
(4) Zajączek był bez wątpienia pośród elity polskich jenerałów najpoważniejszą siłą wojskową¹².

Pierwszy ze słowników wyjaśnia wyraz synonimicznie, drugi odwołuje się do etymologii. Oba słowniki potwierdzają jednak pozytywne lub co najmniej neutralne nacechowanie wyrazu.

2. Kiedy elita jest zła? Od pewnego czasu - przyjmijmy umownie za cezurę symboliczny rok 1989 - obserwować można stopniową degradację znaczenia elity. Jest to tendencja na tyle silna, że współczesne słowniki języka polskiego uwzględniają to w hasłach. H. Zgółkowa podkreśla w swoim słowniku: „Współcześni publicyści używają niekiedy wyrazu elita w znaczeniu pejoratywnym, ironicznym”¹³ . Podobnie uważa w swoim leksykonie J. Bralczyk. W jednej z kapsułek¹⁴ czytamy: „Słowo o niegdyś pozytywnym znaczeniu, odnoszące się do wyróżniającej się, uprzywilejowanej grupy społecznej. Często wiązało się z przymiotnikiem intelektualna. Dziś częściej łączy się ze słowem polityczna i występuje w liczbie mnogiej. Pojęcie elit politycznych na pewno nie jest jednoznacznie pozytywne, a określenie bywa obraźliwe”¹⁵ . Również normatywny słownik A. Markowskiego nie pozostaje dłużny: „Wyraz używany często z zabarwieniem ironicznym lub negatywnym”¹⁶ . W hierarchii słów sztandarowych W. Pisarka elita plasuje się na 42. pozycji¹⁷. Przyjrzyjmy się poniższym przykładom.

(5) No, elita, do Batorego przychodzi elita, która przede wszystkim siebie uważa za elitę¹⁸.
(6) Bojówkarze to była elita chuligaństwa.
(7) Społeczeństwo musi jakoś funkcjonować, skorumpowana „demokratyczna” elita, nie umiejąca tego zapewnić, zostanie więc usunięta.

Elita pojawia się w kontekstach nacechowanych negatywnie. Przykład (6) pokazuje, że wyraz, szczególnie w publicystyce, jest nadużywany. Przykładowo: najlepsi lekkoatleci zastępowani są elitą lekkoatletyczną. Nie są to naturalnie ekwiwalenty leksykalne i wybierając pierwszą formę - poprawniejszą - tracimy na dobitności wypowiedzi. O ile opisywany wyraz występuje w singularis, o tyle łatwiej znaleźć przykłady z referencją pozytywną. Znacznie częściej pejoratywne znaczenie wynika z użycia pluralis. Z formalnego punktu widzenia elita i elity nie różnią się znaczeniowo, jedna osoba bowiem nie może tworzyć elity. Liczba mnoga rozmywa znaczenie, wprowadza nieokreśloność, a tym samym podejrzliwość.

(8) „Słabość mas czy niekompetencja elit”.
(9) Może więc poszukajmy winy w elitach?
(10) Na elitach, które rozczarowały.

Odbiór elity zdeterminowany jest przez wyraz określający - przydawkę klasyfikującą, która stoi w postpozycji. Przymiotniki polityczna i władzy muszą kojarzyć się źle.

(11) Dopóki system państwa nie ulegnie zasadniczym zmianom, nie ma co liczyć na uczciwość elity politycznej.
(12) Jest coś niepokojącego w tym, jak łatwo pogodziliśmy się, że polska demokracja opiera się na oligarchicznej, niewymienialnej w swej większości elicie politycznej i jej klientach oraz na związkach z dawnym układem PRL.
(13) Sam o sobie mówił, że większość jego działań podporządkowanych jest jednemu celowi: likwidacji korupcji wśród lokalnych elit władzy.
(14) Otóż korupcja elit władzy jest zjawiskiem nieusuwalnym.

Jak widać, słowo pojawia się w sąsiedztwie afer korupcyjnych, które mogły mieć bezpośredni wpływ na pogorszenie się znaczenia elity. Sytuacja zmienia się, gdy wyraz występuje z przymiotnikami typu: intelektualna czy umysłowa.

(15) Pobyt w Paryżu od 1929 roku oraz przyjaźń z Luisem Buńuelem wprowadziły malarza w nurt francuskiego surrealizmu, który skupiał wówczas postępową elitę intelektualną Europy.
(16) [...] ale jeśli licea będą dostawać pieniądze w zależności od tego, ilu będą mieć uczniów, będą brać ich jak najwięcej, a w tej masie, na pewno, będzie o wiele więcej nieuków niż przedstawicieli elity umysłowej, i poziom się zaniży.

Leksem elita ma wiele wyrazów bliskoznacznych: arystokracja, beau monde, czołówka, establishment, high life, kwiat, socjeta, śmietanka, towarzystwo, wielki świat, wyższe sfery, top, areopag, panteon, parnas, plejada, sól ziemi¹⁹ , które przy użyciu odpowiedniej intonacji mogą swobodnie występować z zabarwieniem ironicznym. Synonimiczne warszawka i krakówek mają wpisaną pejoratywność.

(17) Przewidywalny był dobór książek: Tomasz Łubieński mówił o żoliborskich wspomnieniach Jarosława Abramowa-Newerlego (wiadomo, „warszawka”), Kazimiera Szczuka - o książce Marii Janion (wiadomo, IBL), Witold Bereś - o książce Jerzego Pilcha (wiadomo - „krakówek” oraz męskie problemy).

3. Czy elita musi być zła? Po raz pierwszy łże-elita została użyta w przemówieniu Jarosława Kaczyńskiego z 17 lutego 2006 r. „Kiedyś Józef Mackiewicz pisał o zwycięstwie prowokacji. Tym razem nie jest to zwycięstwo, tylko triumf, i nie prowokacji, chociaż prowokacje się też zdarzają, a insynuacji właśnie. To jest zjawisko, któremu należałoby się przyjrzeć. Przede wszystkim należałoby zapytać: kto szczególnie w nim uczestniczy? Otóż odpowiedź jest prosta: stanęła tutaj do walki w zwartym ordynku - łże - elita (sic!) III Rzeczypospolitej. (Oklaski) Stanęła do walki w zwartym ordynku i można powiedzieć, że nadrabia straty”²⁰ . Należy odnotować, że łże-elita pojawiła się w dość długim przemówieniu jedynie raz, mimo to została momentalnie „podchwycona” przez media jako sztandarowy przykład dychotomicznego widzenia świata przez PiS. W pierwowzorze wystąpienia mowa jest o łże-elicie, lecz w artykułach prasowych więcej poświadczeń ma liczba mnoga. Komponent łże jest szczegółowo opisany we wszystkich słownikach etymologicznych²¹. Czym są zapożyczone z bolszewickiej Rosji łże-elity? „Jarosław Kaczyński zapowiedział, że odmieni oblicze Polski. Z kim chce tego dokonać? Dobre pytanie. Jasne jest, z kim nie chce tego robić - na głównego wroga PiS wyrastają elity prawnicze i akademickie, media liberalne, środowiska prorynkowych ekonomistów z Leszkiem Balcerowiczem na czele. I właściwie każdy, kto sprzeciwia się pomysłom PiS. To wszystko, zdaniem Kaczyńskiego, są łże-elity III RP”²² . W powyższym fragmencie elity zostały przeciwstawione łże-elitom. Prześledźmy słowo w uwikłaniu kontekstowym.

(18) Spośród setek tysięcy teczek, TVP arbitralnie wybrała teczki kilkunastu osób (martwych, żywych i pół-żywych), żeby je zniesławić i skreślić w ramach wymiany łże-elity na lumpen-elitę.
(19) Gdy prof. Marek Safjan twierdzi, że SL nie mógł postąpić inaczej, Kaczyński nie wierzy, bo przewodniczący TK to dla niego łże-elita.
(20) Trybunał Konstytucyjny stał się dla obecnej władzy symbolem łże-elit.
(21) I przed atakami przywódców polskiej prawicy na intelektualistów, nazywanych przez nich pogardliwie łże-elitą²³.

Przykład (18) pokazuje, że wyraz łże w połączeniu łże-elita nie jest zleksykalizowany. Leksem elita ma dość dużą łączliwość, a zatem substytuuje różne elementy. Również modny składnik łże jest często dołączany do różnych wyrazów.
Cząstka łże w związku łże-elity ma występować w funkcji „podwójnej deprecjacji”. Elita jest słowem opisowo-oceniającym, łatwo zatem ulega aksjologizacji, przypisywaniu wartości. Głowiński nazywa to wręcz „etykietowaniem”²⁴. „Przedmiotem zabiegów jest takie nazywanie ludzi i rzeczy, a także sytuacji, by można było wszystko to oceniać i interpretować w myśl przyjętych z góry arbitralnych zasad [...] Praktyką nagminną stało się łączenie danego słowa z określeniem wartościującym, które ma być obowiązujące”²⁵ . Jednym z ważniejszych wyróżników tego języka jest „jednowartościowość”²⁶ . W łże-elicie to znaki wartości pełnią prymarną funkcję, semantyka z założenia jest wtórna.

Zilustrujmy przemiany znaczeniowe wzorami:

a) słowo_{1 (-)} + słowo_{2 (-)} słowo_{3 (-,-);}
b) słowo_{1 (-)} + słowo_{2 (-)} słowo_{1 (+)} ²⁷.

Z jednej strony zestawienie dwóch słów wartościowanych negatywnie - przy podtrzymaniu tezy o degradacji znaczenia elity - daje związek jednoznacznie źle się kojarzący, z drugiej jeśli wyraz podwójnie zanegowany występuje samodzielnie, bez łże, może się niejako znobilitować. Skoro łże-elita ma kwalifikację negatywną, to elita już negatywną być nie może. Jest to hipoteza, jak na razie, bardziej o wartości synchronicznej niż diachronicznej. Trudno jest bowiem po roku jednoznacznie stwierdzić, że pod wpływem łże-elity leksem elita faktycznie uległ melioracji znaczenia. Coraz głośniej mówi się o neonowomowie w języku partii rządzącej, o wysokiej przewidywalności leksykalnej wypowiedzi polityków tego samego ugrupowania, związanej z funkcjonowaniem tekstów-matryc²⁸ . Może się to przyczynić w nie mniejszym stopniu niż rozwój internetu do ustabilizowania łże-elity w języku. Również dziennikarze, którzy opisując rzeczywistość, zmuszeni są do używania języka polityki, mogą mieć w tym udział²⁹ . Jeśli rzeczywiście doszło do melioracji znaczenia elity, należy zadać pytanie: na jak długo?