Towarzystwo Kultury Języka

O niektórych właściwościach rozmów i opowiadań dziecięcych

Józef Porayski-Pomsta

Mowa dziecka kształtuje się w pierwszym rzędzie w wyniku obcowania dziecka z najbliższymi: rodzicami, dziadkami, rodzeństwem, bliższymi i dalszymi krewnymi, sąsiadami i dziećmi sąsiadów. Mowa kształtuje się w wyniku procesu socjalizacji. Proces ten w uproszczeniu można by opisać jako opanowywanie przez dziecko praktycznej wiedzy o funkcjach społecznych, jakie jednostka może pełnić w danej społeczności. Inaczej: praktycznej wiedzy o obowiązkach spoczywających na poszczególnych członkach danej społeczności wobec grupy oraz prawach przysługujących określonej jednostce w grupie społecznej.

Mowa jest narzędziem i funkcją socjalizacji jednocześnie. Narzędziem, ponieważ to dzięki mowie dziecko jest poddawane kontroli, i odwrotnie - samo wykorzystuje mowę do kontrolowania swojego otoczenia. Funkcją, gdyż mowa jest jednym z najbardziej widocznych i spektakularnych rezultatów procesu socjalizacji. Dzięki niej dziecko może grać określone role społeczne. Przypomnijmy, że charakter przebiegu socjalizacji dziecka w rodzinie (wg określenia B. Bernsteina: rodziny pozycjonalne - rodziny skierowane na osobę) ^[1] zależy osiągany przez dziecko poziom kompetencji językowej.

W tym opracowaniu chciałbym niektóre cechy dwóch form przekazu ustnego: rozmowy i opowiadania. Każda z tych form ma właściwe sobie cechy gatunkowe.

Rozmowa jest najbardziej naturalną formą użycia języka. To ona służy przekazywaniu sobie nawzajem przez członków określonej wspólnoty językowej różnych ważnych i mniej ważnych informacji. To dzięki niej realizowana jest podstawowa funkcja mowy - funkcja komunikacyjna. Rozmowa jest realizowana w formie dialogu. Właściwe dla rozmowy cechy gatunkowe to: sytuacyjność, bezpośredniość oraz wymienność ról nadawca-odbiorca. Sytuacyjność polega na tym, że na rozmowę mają wpływ wszystkie elementy sytuacji mówienia, takie np. jak miejsce rozmowy (plener, pomieszczenie zamknięte), liczba rozmówców, zmienność sytuacji. Bezpośredniość wiąże się z tym, że rozmowa odbywa się twarzą w twarz - rozmówcy widzą się nawzajem i reagują na swoje zachowania nie tylko słowne ^[2]. Wymienność ról nadawca - odbiorca polega na tym, że rozmowa polega na tym, że najpierw jedna osoba mówi (jest nadawcą, autorem wypowiedzi) a druga słucha (jest adresatem, słuchaczem, odbiorcą), a następnie role się odwracają: osoba, która przedtem słuchała (była adresatem czyjejś wypowiedzi) teraz mówi (staje się nadawcą), zaś osoba, która przedtem mówiła, teraz słucha (jest odbiorcą). Sytuację rozmowy można by przedstawić za pomocą schematu:

W związku z tym za podstawą jednostkę rozmowy uznaje się wymianę, która składa się z dwóch replik i cody (replika 1., czyli wypowiedź inicjująca rozmowę, replika 2. - wypowiedź będąca reakcją na replikę 1., coda - wypowiedź potwierdzająca przez rozmówcę inicjującego rozmowę to, że otrzymał odpowiedź zwrotną) ^[3].

Rozmowie można przypisać - poza wymienionymi - przynajmniej jeszcze dwie inne cechy, mianowicie: 1. większość rozmów ma charakter nieoficjalny, ponieważ rozmówcami są najczęściej albo osoby, które dobrze siebie nawzajem znają, albo osoby nieznajome i niepozostające wobec siebie w stosunku jakiejkolwiek zależności, 2. rozmowy mają najczęściej charakter potoczny - dotyczą spraw codziennych, zwykłych i bliskich rozmówcom ^[4].

Socjalizacyjna funkcja rozmowy jest nie do przecenienia. Jej zasadnicza rola polega - jak się wydaje - przede wszystkim na tym, że: 1. uczy dziecko adekwatnej reakcji słownej na treść replik dialogowych, ergo kształci uwagę dziecka i zmusza je do koncentracji na słowie, 2. uzmysławia dziecku komunikacyjną i poznawczą wagę słowa. Rozmowa dziecięca - jak zauważył to na początku lat dwudziestych XX wieku Jean Piaget - przechodzi różne stadia rozwojowe, które wybitny psycholog przedstawił za pomocą schematu ^[5]:

Jak z tego schematu wynika stadium I ma cechy myślenia egocentrycznego - nie ma w nim zatem jeszcze właściwej rozmowy, bo każde dziecko mówi tylko dla siebie nawet wówczas, gdy zdaje się zwracać do kogoś specjalnie. Jest to monolog zbiorowy. Por. przykład następującej "rozmowy":

Monologi zbiorowe towarzyszą głównie zabawie. Ich forma jest podobna do formy dialogu: poszczególne sekwencje są podobne do replik dialogowych - są wypowiadane przez każde dziecko w określonej kolejności, jedna po drugiej, celem wypowiedzi nie jest jednak wymiana informacji, lecz wyrażenie ekspresji i/lub przekazanie informacji samemu sobie. Ten rodzaj monologu w zasadzie zanika wraz z zakończeniem procesów interioryzacji ^[7] języka i decentracji ^[8] dziecka.

Monologów zbiorowych nie można zaliczyć jeszcze do rozmowy sensu stricto. Jest to - według Piageta - wzorcowy przykład na egocentryzm mowy dziecięcej. Dopiero stadia II i III mają cechy właściwej rozmowy i mowy uspołecznionej. Zostały one podzielone przez autora "Mowy i myślenia u dziecka" na dwie serie A i B, równoległe z genetycznego punktu widzenia (stadium II A odpowiada stadium II B, a stadium III A - stadium III B); źródłami ich są: dla serii A zgodność działań i poglądów (współdziałanie postępujące coraz dalej), zaś dla serii B - niezgodność, która zaczyna się od zwyczajnej kłótni, a stopniowo może przejść w mniej lub bardziej udoskonaloną dyskusję.

Oto egzemplifikacje prawdziwych rozmów prowadzonych przez dzieci ^[9]:

W dialogach dziecięcych ujawniają się emocje dziecięce oraz wiedza dzieci o świecie. W rozmowach z dorosłymi w większym stopniu niż z rówieśnikami. Rozmowy dzieci z dorosłymi są lepszym sprawdzianem stopnia socjalizacji dziecka niż rozmowy z rówieśnikami. Dlaczego? Być może wynika to z tego, że dorośli stawiają dziecku określone wymagania, ale najbardziej prawdopodobną przyczyną jest to, że dorośli (dziadkowie, rodzice) w swoich wypowiedziach kierowanych do dzieci przekazują więcej informacji oraz stosują określone zabiegi zachęcające dziecko do rozmowy. Oto przykład rozmowy dwuipółletniej Magdy z babcią ^[10]. Zwracam przede wszystkim uwagę na zachowanie babci, która poprzez pytania i pewien system naprowadzania wyraźnie zachęca wnuczkę do rozmowy:

Zachowanie babci w czasie rozmowy, która prosi Magdę o powtórzenie niektórych wypowiedzi lub domaga się wyjaśnienia, co dziewczynka miała na myśli, sprawia, że dziecko zaczyna poszukiwać właściwych form wypowiedzi. Rówieśnicy tego nie robią z dwóch powodów: po pierwsze - ich kompetencja językowa nie jest jeszcze wystarczająca, po drugie - nie zawsze ich zachowanie jest dostatecznie uspołecznione.

Rozmowa ta jednocześnie stanowi dobry przykład na to, jaką rolę mogą odgrywać dobrze, właściwie, mądrze prowadzone rozmowy dorosłych z dziećmi.

Przejdźmy teraz do opowiadania, które różni się w sposób dość istotny od rozmowy.

Opowiadanie w ujęciu wzorcowym jest monologiem, tzn. ma jednego nadawcę i jednego słuchacza (indywidualnego lub zbiorowego). Role nadawcy i słuchacza (odbiorcy) są stałe i nie są wymienne. Na schemacie miejsce opowiadania w sytuacji komunikacyjnej należałoby przedstawić następująco:

Opowiadanie nie jest związane - tak jak rozmowa - z aktualną sytuacją mówienia. Odnosi się do jakiegoś wydarzenia rzeczywistego lub fikcyjnego, które zdarzyło się w jakiejś bliższej lub dalszej przeszłości, dlatego jest realizowane za pomocą form czasu przeszłego. Opowiadanie przedstawia zdarzenie w ujęciu fabularnym, dla którego charakterystyczne jest to, że ma swój początek, punkt kulminacyjny i rozwiązanie, czyli zakończenie. Fabuła składa się z epizodów, czyli poszczególnych jakby części przedstawianego zdarzenia, które posuwają akcję do przodu. Inną właściwością opowiadania jest to, że występują w nim przynajmniej dwie postaci: ta, która opowiada - narrator, i ta, o której się opowiada - bohater. Narrator - podobnie jak bohater - jest wpisany w ramę opowiadania, co jest zaznaczane poprzez 1. osobę liczby pojedynczej czasownika a w opowiadaniach literackich, jakimi są baśnie, poprzez charakterystyczne zakończenie, np. I ja tam byłem, miód i wino piłem, ledwie wąsy umoczyłem. Postaci narratora i bohatera mogą pokrywać się ze sobą. W opowiadaniu ustnym - które nas tutaj interesuje - narrator i osoba opowiadająca stanowią jedność; w opowiadaniu zapisanym i odczytywanym albo odtwarzanym z pamięci są to różne postaci. Ważne są językowe cechy opowiadania. O tym, że dominuje w nim czas przeszły już pisałem. Warto jednak wiedzieć, że dla opowiadania charakterystyczne są zdania pojedyncze, równoważniki zdań oraz zdania współrzędnie złożone, a więc takie wypowiedzenia, których używamy także w rozmowie.

Jak z powyższego opisu wynika opowiadanie ma wyraziste cechy gatunkowe, na które składają się: fabularność, wyraźnie zaznaczone początek i koniec oraz punkt kulminacyjny, narrator i bohater (bohaterowie), czas przeszły (brak związku z aktualną sytuacją mówienia), typ wypowiedzeń, które pozwalają odtwarzać rytm zdarzeń.

Za pierwsze opowiadania dziecięce można by uznać wczesne monologi dziecięce. Dlaczego się tego nie robi? Ponieważ brak im odniesienia do zdarzeń rzeczywistych lub fikcyjnych, ale mogących się dziać w świecie rzeczywistym, a poza tym nie są one kierowane do wyraźnie określonego odbiorcy (adresatem monologów dziecięcych jest autor tych monologów). Wymagania, aby jakąś wypowiedź można było uznać za opowiadanie, są dość duże. A jednak opowiadanie - obok rozmowy - jest jedną z wcześniej opanowanych przez dziecko form wypowiedzi. Oto przykład opowiadania, którego autorem jest pięcioletni Adaś ^[11]:

Przytoczone opowiadanie ma oczywiście wiele wad. Wyraźne jest jednak dążenie jego autora do oddania zarówno tempa wydarzeń, jak i ich niecodziennego, humorystycznego charakteru.

Opanowanie formy opowiadania przez dzieci tak, aby opowiadając, utrzymać uwagę rówieśników, jest niemałym wyczynem. Opowiadając, trzeba zainteresować słuchaczy zarówno treścią opowiadania, jak i jego formą. Trzeba wykazać się niemałą wiedzą o świecie, zmysłem obserwacji i dużymi umiejętnościami w tworzeniu dłuższych wypowiedzi.

W opanowaniu sztuki opowiadania dużą rolę odgrywają wzory, jakich dostarczają dzieciom dorośli.

Literatura:

1. B. Bernstein, Socjolingwistyczne ujęcie procesu socjalizacji: uwagi dotyczące podatności na oddziaływanie szkoły, [w:] G.W.Shugar, M.Smoczyńska, red., "Badania nad rozwojem języka dziecka. Wybór tekstów", Warszawa 1980.
2. B. Boniecka, Kształt dziecięcego słowa, Lublin 1997.
3. J. Piaget, Mowa i myślenie u dziecka, Warszawa 1992
4. J. Porayski-Pomsta, Umiejętności komunikacyjne dzieci w wieku przedszkolnym. Studium psycholingwistyczne, Warszawa 1994.
5. J. Porayski-Pomsta, Umiejętności komunikacyjne i językowe dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa 1993.
6. J. Warchala, Dialog potoczny a tekst, Katowice 1991.